Na het uitbrengen van mijn stem voor de Tweede Kamer liep ik even de hal van Burgerzaken in. Ik zag hoog in de nok de tekst van Artikel 1 van de Grondwet staan, en besloot in een opwelling een foto te maken.
Soms heb je een onbestemd voorgevoel wat er te gebeuren staat.
Net als velen van jullie vraag ik me sinds die bewuste woensdag af hoe het heeft kunnen gebeuren dat één op de vier Nederlanders heeft gekozen voor een partij die al twintig jaar roept dat sommige Nederlanders minder grondrechten zouden moeten hebben dan andere. Het was de gesprek van de dag en de kranten vullen zich met analyses.
Langzaam vallen er wat puzzelstukjes op zijn plaats
De kiezer heeft vorige week één ding duidelijk gemaakt: zo kan het niet langer.
Nooit eerder in de geschiedenis verloor een zittende coalitie zó veel steun. En anders dan bij vorige verkiezingen ontkwam de VVD nu eens niet aan de malaise.
Wat mij betreft is dat laatste pure winst. Het is heel gezond dat je niet altijd wegkomt als je faalt. Als je consequent mensen die het goed hebben uit de wind houdt en mensen die het minder getroffen hebben in de regen zet. Want dat is de afgelopen tien tot vijftien jaar gebeurd.
De structuren die onze samenleving overeind houden zijn stelselmatig ondermijnd. Economisch gaat het goed en velen hebben daarvan geprofiteerd. Maar de armoede is toegenomen. Betaalbare woningen zijn voor velen onbereikbaar geworden. De opvang van asielzoekers is door de ondergrens gezakt. De zorg kraakt in zijn voegen. Natuurgebieden zijn er slecht aan toe.
Toen de coronapandemie ons overviel, moest het kabinet noodgedwongen allerlei drastische maatregelen nemen om te voorkomen dat de meest kwetsbaren het kind van de rekening zouden worden. Dat zegt wel iets.
Een hele generatie heeft geleerd dat je vooral goed voor jezelf moet zorgen. En een deel van de media heeft dat dapper overgenomen. Op Prinsjesdag is de eerste vraag steevast: wat betekent dit voor mijn portemonnee? En niet: wat betekent dit voor onze samenleving?
Zelfredzaamheid was de afgelopen vijftien jaar het parool. Mensen die afhankelijk waren van de overheid kwamen bij voorbaat in een verkeerd rijtje terecht. En dat ging hier en daar gruwelijk mis. Het toeslagenschandaal was geen bedrijfsongeval, maar het resultaat van bewust profileren.
Onder aanvoering van de VVD is de publieke sector stelselmatig verwaarloosd. Dat raakte mensen die het niet zelf redden en de laatste jaren ook steeds meer mensen die het altijd wel wisten te redden. De angst kroop van de onderkant van de samenleving omhoog naar de middenklasse.
De vraag die mij blijft bezighouden is: waarom is het ons niet gelukt om dat brede onbehagen te mobiliseren? Waarom stemmen mensen die in de knel komen steeds minder op partijen die verschillen willen verkleinen?
Volgens mij is een deel van de verklaring dat we als progressieve mensen het wezen van angst onvoldoende doorgronden. Angst manifesteert zich in de buik. Het is zwart - wit. Het verdeelt de omgeving in ‘te vertrouwen’ en ‘niet te vertrouwen’. En vraagt vervolgens om stevige maatregelen om dat wat ‘niet te vertrouwen’ is de kop in te drukken. En dat stuit ons tegen de borst. We kunnen niet omgaan met dat rauwe wereldbeeld. Maar het is er wel, en meer dan ooit tevoren.
Wat te doen?
Om te beginnen: ronduit erkennen dat er breed onbehagen is. Niet wegkijken als dat onbehagen soms wat ongepolijst naar buiten komt. Niet dekking zoeken achter “regels die nou eenmaal zo zijn en waaraan we niet kunnen tornen”. Luisteren naar de zorgen van mensen. Maar - en daarin verschillen we van populistische partijen op rechts - dan wel naar de zorgen van alle mensen. Duidelijk maken waar onze grenzen liggen. Dat we niet accepteren dat we het kind met het badwater weggooien en de deur openzetten voor maatregelen die schuren met grondrechten.
En dan nog iets. Misschien is de meest verontrustende trend van de verkiezingsuitslag nog wel steeds meer Nederlanders de blik naar binnen richten. Ondertussen versnelt de opwarming van de aarde en de afname van de biodiversiteit. In steeds meer landen staat de democratie onder druk. In Oekraïne en de Gazastrook woeden gruwelijke oorlogen. Als we dat allemaal op zijn beloop laten, zullen hele volksstammen op drift raken en zal het aantal vluchtelingen alleen maar toenemen.
